HISTORIA
Parafia w Beszowej powstała prawdopodobnie już w XIII wieku. Początkowo był tu kościół drewniany zbudowany i uposażony przez rodzinę Jastrzębców. Według informacji Długosza około roku 1407 jeden z najwybitniejszych przedstawicieli tego rodu - Wojciech Jastrzębiec wówczas jeszcze jako biskup poznański, kazał zburzyć ten kościół, a na jego miejsce wybudował nowy murowany. Fundacja Jastrzębca w Beszowej była nie przypadkowa. Był on z tą miejscowością związany uczuciowo - tu bowiem został ochrzczony i tu, w szkole parafialnej, pobierał pierwsze nauki. Jak pisał Długosz - Jastrzębiec ukochaną przez siebie Beszowę i klasztor często i klasztor często nawiedzał i wielu cennymi darami takowe upiększał i zdobił. Pomimo tego że we wnętrzu kościoła, nad wejściem do dawnej kaplicy śś. Aniołów Stróżów znajduje się tablica erekcyjna z herbem Jastrzębiec i napisem: Anno Domini MCCCCVI albertus Jastrzęb. EpiscopusPosnan. etc, hanc ecclesiam aedificavit, kościołem ufundowanym i konsekrowanym przez Wojciecha Jastrzębca nie była zachowana do dziś w prawie niezmienionym kształcie gotycka bazylika ale niewielki halowy kościółek ukończony przed rokiem 1416. W tym bowiem roku ufundował on przy nim trzecią prebendę (posiadacz bebeficjum kościelnego bez obowiązków duszpasterskich ), akty erekcyjne dwóch pierwszych są nieznane.
Z 9 lutego 1421 roku pochodzi dokument, który mówi o tym że Wojciech Jastrzębiec oddaje ufundowany przez siebie kościół murowany w Beszowej Rycerskiej (w tamtym czasie istniała jeszcze Beszowa Biskupia - dzisiejsza wieś Zborówek z zachowanym drewnianym kościołem z 1459 roku) braciom zakonu św. Pawła Pierwszego Pustelnika. Ponieważ formuła paulińska nie zezwalała zakonnikom na prowadzenie parafii, fundator zobowiązał się przenieść parafię do pobliskiego Orzelca Małego. Do przeniesienia parafii jednak nie doszło i właśnie w Beszowej paulini po raz pierwszy w Polsce podjęli się prac parafialnych.
Bartosz Paprocki w Herbach rycerstwa polskiego podaje, że Wojciech Jastrzębiec (zm. w 1436 roku) został pochowany w Beszowej. Przytacza nawet napis z grobowca biskupa. Jednocześnie dodaje, że nie rozumie dlaczego i w Gnieźnie znajduje się epitafium Wojciecha Jastrzębca, mówiące o tym, że tam właśnie jest on pochowany. W zakończeniu dodaje: ?ale znaczniejsze znaki, iż w Beszowej ciało jego leży, aniżeli w Gnieźnie". Istotnie, w pierwszym (murowanym) kościele beszowskim, w jego północno-wschodniej części, pod posadzką, był niewielki, sklepiony grobowiec.
W XV wieku powstały mury całego kościoła (prawdopodobnie oprócz górnych partii prezbiterium). Wskazuje na to gotycki system konstrukcyjny kościoła (tzw. krakowski), ceglane szczyty zachodnie, zewnętrzna wykładzina kamienna, portal zachodni, wykroje okien i arkad międzynawowych. Na XV wieczne pochodzenie kościoła wskazuje także jego podobieństwo do XIV-wiecznych bazylik krakowskich, a zwłaszcza do kościoła Św. Katarzyny na Kazimierzu. Widoczne jest ono zwłaszcza w proporcjach korpusu, np. stosunek szerokości naw bocznych do nawy głównej w Beszowej wynosi 9,65 x 5,70 m, gdy w kościele Św. Katarzyny 9,50 m x 5,20 m), zewnętrznej okładzinie kamiennej, portalu zachodnim, gzymsie, obiegającym cały kościół i łamiącym się nad zachodnim portalem. Beszowskie maski - wsporniki z nawy północnej przypominają wsporniki z sieni klasztoru Św. Katarzyny, prowadzącej na krużganki od strony północnej. Budowniczowie beszowscy, wzorowali się więc na tych partiach krakowskiego kościoła, które datowane są w przybliżeniu na koniec XIV wieku lub na l połowę XV wieku, co również wskazywałoby na to, że kościół w Beszowej w znacznej części powstał w XV wieku. Nie jest wykluczone, że warsztat, który brał udział w pracach przy kościele Św. Katarzyny na Kazimierzu, pracował również w Beszowej. Na XV-wieczne pochodzenie murów beszowskiego kościoła wskazuje także jego portal zachodni. Portal ten należy do typu schodkowych portali małopolskich. Gotycki charakter posiada także chór muzyczny w kościele, prawdopodobnie pierwotnie rozpięty nad trzema jego zachodnimi przęsłami i komunikujący się bezpośrednio z przylegającym do kościoła klasztorem. Podchórze sklepione było gwiażdziste. Pod zachowaną do dziś środkową częścią chóru znajdował się zwornik z herbem Jastrzębiec, co również nie jest bez znaczenia. Jak już wspomniano, pomimo prawdopodobnie znacznego zaawansowania budowy kościoła w XV wieku, kościół ten ukończony został dopiero w początkach XVII wieku. Można przypuszczać, że być może, jedną z przyczyn tak znacznego przedłużenia się czasu budowy, mógł być problem zasklepienia nawy głównej kościoła.
Kontynuując budowę kościoła uzupełniano jego wystrój. Tak więc m.in. portal na chórze, wiodący do wieżyczki ze schodami na strych kościelny, pochodzi prawdopodobnie z przełomu XV i XVI wieku. Najwięcej jednak niegotyckich elementów architektury kościoła pochodzi z przełomu XVI i XVII wieku, co świadczyłoby o tym (a poświadczają to również źródła), że budowa ruszyła wówczas z nową siłą. Z tego okresu pochodzi szczyt nad prezbiterium, portal prowadzący z nawy południowej do kaplicy śś. Aniołów Stróżów. W 1598 roku mury kościoła były już wzniesione. Dopiero jednak przed 1610 rokiem pojawiło się w nawie głównej drewniane, pozorne, sklepienie malowane. Była też już wówczas w kościele posadzka kamienna. W 1616 roku kościół został konsekrowany przez biskupa krakowskiego Piotra Gembickiego. Po konsekracji w ciągu następnych lat upiększono wnętrze świątyni i uzupełniano jego wyposażenie. W 1618 roku w kościele był już ołtarz wielki oraz 5 innych ołtarzy (ich liczba w ciągu następnych lat ulegała zwiększeniu). Przed 1635 rokiem kościół wzbogacił się o organy. Zapewne z tego też okresu pochodzą stalle w prezbiterium. Chrzcielnicę ustawiono w pierwotnym kościółku, który po konsekracji bazyliki włączono w jej obręb. Około 1664 roku, ten dawny kościółek zamieniono na kaplicę Bractwa śś. Aniołów Stróżów.
W 1690 roku kasztelan połaniecki Hieronim Jagniątkowski ufundował przy kościele w Beszowej kaplicę grobową. Kaplica ta zbudowana została w południowej stronie kościoła i przylegała do przykościelnego skrzydła klasztoru od strony zachodniej. W kaplicy znajdują się epitafia fundatora i jego żony Anny, oraz Stefana Jagniątkowskiego, którzy zostali pochowani pod kaplicą. W źródłach kaplica ta występuje po raz pierwszy w 1699 roku, kiedy to wizytacja kościelna. Obecnie pełni ona funkcję zakrystii. W kaplicy znajdują się 3 murowane epitafia: Stefana Jagniątkowskiego (zmarłego w 1692 roku), fundowane w 1695 roku, z herbami: Lubicz, Poraj, nie określonym Szeliga i Hieronima Franciszka Jagniątkowskiego (zmarłego w 1701 roku), fundatora tej kaplicy z portretem tegoż namalowanym na miedzi, i Anny z Piwonickich Jagniątkowskiej (zmarłej w 1703 roku), również z portretem malowanym na miedzi. Kaplica Jagniątkowskich należy do popularnego w Polsce typu kaplicy grobowej, na planie kwadratu, zwieńczonej kopułą z latarnią. Kaplice te, wywodzące się od pierwowzorów Berrecciego ? Kaplicy Zygmuntowskiej i kaplicy Tomickiego przy katedrze wawelskiej, były w Polsce bardzo rozpowszechnione, zwłaszcza w XVI i w początkach XVII wieku.
Opis kościoła z 1699 roku wspomina o znajdującej się na kościele sygnaturce. Pewne zmiany w architekturze kościoła nastąpiły prawdopodobnie w XVIII wieku (przed 1783 rokiem). Dobudowano wówczas do kościoła, od strony północnej, kruchtę na planie pięcioboku, nakrytą dachem namiotowym ( dziś orginalna nie istnieje). Prawdopodobnie też w tym okresie, przemurowano okna w kościele. W kościele w 1783 roku był ołtarz wielki (obecny) oraz 10 innych ołtarzy, stojących przy filarach oraz w nawach bocznych. Przed wielkim ołtarzem był sklepiony grobowiec. Funkcję zakrystii pełniło wówczas pomieszczenie przylegające do kaplicy śś. Aniołów Stróżów od południowego-wschodu, dwuprzęsłowe, sklepione krzyżowo. Zakrystia była malowana. Na wielkim chórze zachodnim (łączącym się z klasztorem) były wówczas ?organy wielkie, zdezelowane". Funkcję chóru pełniło też prezbiterium, w którym znajdowały się stalle. Mały chór muzyczny znajdował się również między zakrystią i kaplicą śś. Aniołów Stróżów. Opis kościoła z 1810 roku określa jednak ten mały chór jako znajdujący się nad kaplicą śś. Aniołów Stróżów. W 1783 roku wizytator określił kościół jako ?wielkiego ratunku potrzebujący". Być może więc, że został on potem remontowany, skoro w 1805 i w 1807 roku jego stan określono jako zadowalający. W latach tych w kościele były dwa prywatne oratoria dziedziców Łubnic i Sierag. Przed 1810 rokiem sprawiono do kościoła nowe, wielkie organy. Po kasacie klasztoru (w 1819 roku) zaczęło brakować funduszów na remonty kościoła. Już w 1820 roku kościół wymagał prędkiej reperacji dachu, szkarp i częściowo murów. W 1824 roku zniszczenia w kościele nie tylko nie zostały naprawione lecz jeszcze się powiększyły. W latach 1853?81 runęło sklepienie (pozorne) w nawie głównej. Odbudowano je na wzór dawnego w latach 1886?1889. ( istnieje do dziś). Potrzebną niewątpliwie gruntowną restaurację kościoła (co prawda różnie później ocenianą) przeprowadził jednak dopiero proboszcz Marcin. Religa w latach 1905?1913. Rozebrano wówczas kruchtę od strony północnej kościoła, a oknom przywrócono dawny kształt. Podniesiono posadzkę w kościele i obniżono poziom prezbiterium. Wówczas też prawdopodobnie zburzono część chóru muzycznego (w zachodnich przęsłach nawy północnej i południowej). Od tej pory wygląd kościoła nie uległ większym zmianom.
OPIS KOŚCIOŁA
Kościół ten jest trójnawową bazyliką o 4-przęsłowym korpusie i stosunkowo niewielkim, prostokątnym prezbiterium. Od południa do kościoła przylega dawna kaplica Jagniątkowskich (obecnie zakrystia) oraz pomieszczenia klasztorne wraz z dawną kaplicą śś. Aniołów Stróżów (obecnie w ruinie). Kościół został zbudowany z cegły i piaskowca. Kamienia użyto do wykonania filarów, wsporników, zworników, obramień portali i okien oraz jako okładziny zewnętrznych elewacji. Na zewnątrz bowiem cały kościół jest licowany płytami piaskowca oprócz nawy głównej nad dachami naw bocznych i górnych partii prezbiterium. Bazylika została wzniesiona w tzw. systemie krakowskim, i dlatego aby zrównoważyć parcie sklepienia nawy głównej, dodano do filarów międzynawowych szkarpy od strony naw bocznych
DZWONNICA
Dzwonnica po raz pierwszy w źródłach wymieniana jest w 1598 roku. Znajdowały się w niej wówczas trzy dzwony (obecnie 2). W 1618 roku jej stan zachowania określano jako bardzo zły - groziła zawaleniem. Polecono ją odbudować. Nastąpiło tow niedługim czasie bo w roku 1635 nie wysuwano żadnych zastrzeżeń co do jej stanu. Tak więc obecna, modrzewiowa dzwonnica pochodzi z XVII wieku lecz powtarza zapewne formę oryginalnej dzwonnicy o charakterze obronnym.
KLASZTOR PAULINÓW
Klasztor w Beszowej powstał jako piąty z kolei klasztor paulinów w Polsce. Został on ufundowany w 1421 roku przez Wojciech Jastrzębca. Fundator ten zapisał klasztorowi w swoim testamencie znaczne dobra, które zakonnicy otrzymali dopiero w 1478 roku. Wkrótce po śmierci Wojciecha Jastrzębca, krewny jego, Jan Zborowski wojewoda krakowski, fundację powiększył na utrzymanie 24 zakonników. Beszowa była miejscowością, w której paulini podjęli się po raz pierwszy w Polsce prac parafialnych. Zakonnicy ci prowadzili również w Beszowej szkołę parafialną i szpital dla ubogich. W XVII i XVIII wieku utrzymywano tutaj studium teologii moralnej, przeniesione ze Skałki w Krakowie. Paulini beszowscy pełnili też obowiązki kapelanów w pobliskich miejscowościach. W XVII wieku założyli w Beszowej Bractwo śś. Aniołów Stróżów. W 1657 roku klasztor w Beszowej przeżył najazd kozaków, a w 1658 roku został zajęty przez Szwedów, którzy zabili tu paulina, Walentego Czerniewicza. Należy zaznaczyć że w Beszowej przeorem był O. Kordecki, obrońca Jasnej Góry. Po 1797 roku konwent wcielono do prowincji galicyjskiej, bez prawa kontaktowania się z prowincjałem w Częstochowie. W Beszowej utworzono wówczas nowicjat dla Galicji. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego, a potem Królestwa Polskiego, klasztor wrócił do dawnej prowincji. W 1819 roku klasztor w Beszowej został skasowany dekretem arcybiskupa F. Malczewskiego. Faktycznie klasztor przestał istnieć w 1820 roku. Po kasacie, w charakterze proboszcza pozostał w Beszowej o. Hilarion Bobrowski, prowincjał galicyjski. Prawo patronatu utrzymali paulini do 1864 roku. Po kasacie klasztoru budynek poklasztorny zamieniono na plebanię.
źródło:Małgorzata Gorzelak